تغییرات ایمپکت فاکتور و شاخص‌های جایگزین در سال ۲۰۲۵
در این مقاله به تغییرات ایمپکت فاکتور و شاخص‌های جایگزین در سال ۲۰۲۵ می‌پردازیم. امروزه سنجش کیفیت و اعتبار مجلات علمی با تنها یک عدد که همان «ایمپکت فاکتور» (Impact Factor) است، کمتر از هر زمان دیگری کافی به نظر می‌رسد. نهادهای ارزیابی علمی و ناشران بزرگ از جمله Nature Portfolio، Elsevier و Clarivate Analytics در سال‌های اخیر تغییرات چشمگیری در شاخص‌های سنجش کیفیت نشریات اعمال کرده‌اند. سال ۲۰۲۵ نقطه عطفی در این مسیر است؛ دوره‌ای که هم به بازتعریف ایمپکت فاکتور منجر شده و هم شاخص‌های جایگزین بیشتری به میدان آمده‌اند.
تغییرات ایمپکت فاکتور و شاخص‌های جایگزین در سال ۲۰۲۵
۱- چرا ایمپکت فاکتور از جایگاه مطلق خود فاصله گرفته است؟
ایمپکت فاکتور از دهه ۱۹۷۰، به عنوان شاخصی ساده معرفی شد که میانگین تعداد ارجاع‌هایی را که مقالات یک مجله در دو سال گذشته دریافت کرده‌اند نشان می‌دهد. اما مرور زمان ضعف‌های آن را آشکار کرد:
- تمرکز بیش از حد بر کمیت ارجاع‌ها، نه کیفیت
- تأثیرپذیری از حوزه تخصصی (مثلاً مجلات زیست‌پزشکی به‌طور طبیعی ارجاع بیشتری می‌گیرند نسبت به رشته‌های علوم انسانی)
- امکان بالا بردن مصنوعی شاخص از طریق خودارجاعی یا انتشار مقالات مروری پرارجاع
- ناتوانی در سنجش تأثیر بلندمدت پژوهش
این مشکلات باعث شد که حتی خود Clarivate که مالک پایگاه Web of Science و منتشرکننده رسمی ایمپکت فاکتور است نیز توصیه کند از این عدد فقط به‌عنوان یک شاخص تکمیلی استفاده شود، نه معیار نهایی.
۲- تغییرات کلیدی ۲۰۲۵
در سال ۲۰۲۵ چند تحول مهم رخ داده است:
الف) سخت‌گیری در کیفیت و حذف مجلات متخلف
نمونه بارز آن، تصمیم Clarivate در اواخر ۲۰۲۴ برای حذف مجله با دسترسی باز eLife از فهرست دریافت‌کنندگان ایمپکت فاکتور به دلیل تغییر سیاست داوری و نگرانی‌های شفافیت. این اقدام نشان می‌دهد که ثبات ایمپکت فاکتور دیگر تضمین‌شده نیست و هر نشریه باید معیارهای کیفی بیشتری را رعایت کند.
ب) تمرکز بیشتر بر شاخص‌های بلندمدت
استفاده از «۵-Year Journal Impact Factor» و «Article Influence Score» برای سنجش تأثیر ماندگار مقالات رو به افزایش است. این شاخص‌ها به جای دو سال، پنج سال اول پس از انتشار را بررسی می‌کنند و تصویر جامع‌تری ارائه می‌دهند.
ج) جایگزین‌های چندبعدی
Elsevier با CiteScore که از پایگاه Scopus تغذیه می‌شود، دامنه ارجاع‌ها را برای بازه ۴ ساله در نظر می‌گیرد و علاوه‌بر پوشش گسترده‌تر، نمای بهتری برای رشته‌های کمتر ارجاع‌پذیر فراهم می‌کند. Clarivate هم «Journal Citation Indicator (JCI)» را معرفی کرده که اثر تفاوت حوزه‌های علمی را حذف می‌کند (Field-Normalized Metric).
د) گسترش شاخص‌های شبکه‌ای
شاخص Eigenfactor و Article Influence Score بر مبنای تحلیل شبکه ارجاع‌ها عمل می‌کنند؛ یعنی ارجاع از یک مجله معتبرتر وزن بیشتری نسبت به مجله کم‌اعتبار دارد. این روش جلوی سوءاستفاده‌هایی مثل تبادل ارجاع میان مجلات ضعیف را می‌گیرد.
ه) ورود شاخص‌های برخط (Real-time Metrics)
با رشد ابزارهای تحلیلی آنلاین، مجلات و حتی مقالات منفرد می‌توانند «آمار زنده» از ارجاع‌ها، دانلودها و جلب‌توجه در شبکه‌های علمی (Altmetrics) ارائه دهند. به‌عنوان مثال، یک مقاله تازه در حوزه اپیدمیولوژی ممکن است پیش از چاپ رسمی، هزاران بار دانلود شود و این داده‌ها اکنون بخشی از ارزیابی کلی محسوب می‌شود.
۳- شاخص‌های مهم جایگزین
الف) Immediacy Index
میانگین ارجاع‌هایی که یک مقاله در همان سال انتشار دریافت می‌کند. این شاخص تصویر دقیقی از حوزه‌هایی با پیشرفت سریع علمی (مثل علوم اعصاب یا هوش مصنوعی) ارائه می‌دهد، اما برای رشته‌هایی با چرخه ارجاع طولانی کمتر کاربرد دارد.
ب) CiteScore (Elsevier)
بر اساس داده‌های Scopus و در بازه ۴ ساله، با پوشش گسترده‌تر نشریات نسبت به Web of Science، که اغلب رتبه‌بندی‌ها را برای رشته‌هایی مانند علوم محیطی و مهندسی تغییر می‌دهد.
ج) Journal Citation Indicator – JCI (Clarivate)
یک شاخص جدید که به استانداردسازی بین رشته‌ها می‌پردازد. برای مثال، یک JCI برابر ۱٫۲ یعنی این مجله ۲۰٪ بالاتر از میانگین جهانی ارجاع گرفته است، بدون اینکه رشته آن باعث امتیاز یا نقصان مصنوعی شود.
د) Eigenfactor Score
تحلیل شبکه‌ای که تأثیر واقعی هر مقاله را در جریان کلی دانش مشخص می‌کند. برخلاف ایمپکت فاکتور، خودارجاعی را حذف می‌کند.
هـ) Article Influence Score
تأثیر نسبی هر مقاله را طی ۵ سال بعد از انتشار نشان می‌دهد و مکمل Eigenfactor است.
و) Altmetric & PlumX Metrics
این ابزارها میزان توجه پژوهش را در رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی علمی، اخبار و حتی پست‌های وبلاگی می‌سنجند. چنین داده‌هایی برای مقالاتی که هنوز فرصت ارجاع‌های مرسوم پیدا نکرده‌اند، شاخصی فوری و ارزشمند می‌سازد.
۴- نمونه واقعی از تغییر رتبه‌ها
مقایسهٔ برخی مجلات در گزارش سالانهٔ «Journal Citation Reports» نشان می‌دهد که بالاتر بودن «ایمپکت فاکتور» همیشه به معنای جایگاه علمی برتر نیست. برای نمونه، مجلهٔ «CA: A Cancer Journal for Clinicians» با ایمپکت فاکتور خیره‌کنندهٔ حدود ۵۰۸ در نگاه اول به وضوح بالاتر از بسیاری از مجلات دیگر به‌نظر می‌رسد. اما وقتی به شاخص «اثرگذاری وزنی» (Eigenfactor Score) نگاه می‌کنیم، عدد آن تنها حدود ۰.۰۳۲ است؛ دلیلش این است که این مجله مقالات بسیار محدودی منتشر می‌کند که هرچند به‌طور متوسط بسیار زیاد مورد استناد قرار می‌گیرند، ولی گسترهٔ ارتباطات و اثر شبکه‌ای آن در جامعهٔ پژوهشی محدود است.
در مقابل، مجلهٔ «Nature Reviews Molecular Cell Biology» با ایمپکت فاکتور بسیار کمتر، حدود ۹۴، دارای «اثرگذاری وزنی» در حدود ۰.۴۹۵ است؛ این یعنی شبکهٔ علمی بسیار گسترده‌تر و تأثیرگذاری پایدارتر بر حوزه‌های گوناگون. این مثال نشان می‌دهد که ارزیابی جایگاه یک مجله تنها با تکیه بر ایمپکت فاکتور می‌تواند گمراه‌کننده باشد.
۵- پیامدها برای نویسندگان
در ۲۰۲۵، نگارش و ارسال مقاله به مجله باید با نگاه چندشاخصه انجام شود. تمرکز صرف بر ایمپکت فاکتور می‌تواند باعث انتخاب اشتباه یا نادیده گرفتن فرصت‌های مناسب در مجلات نوپا اما معتبر شود. چارچوب پیشنهادی برای انتخاب نشریه:
- بررسی حداقل سه شاخص کیفی (مثلاً IF، JCI، Eigenfactor)
- ارزیابی شاخص‌های هم‌خوان با رشته (Immediacy برای حوزه‌های داغ، ۵-Year IF برای حوزه‌های پایه)
- توجه به سیاستهای دسترسی‌باز و شهرت تیم سردبیری
- رصد جایگاه مجله در پایگاه‌های بین‌المللی (Web of Science، Scopus)
۶- آینده سنجش مجلات
با گسترش انتشارات باز و داده‌های لحظه‌ای، شاخص‌های سالانه احتمالاً جای خود را به ارزیابی‌های پیوسته خواهند داد. تولید «پروفایل زنده» برای هر مجله که ترکیبی از ارجاع سنتی، داده‌کاوی شبکه‌های علمی و ارزیابی کیفی داوران است، قدم بعدی در این مسیر است.
جمع‌بندی
سال ۲۰۲۵ آغاز دوره‌ای است که ایمپکت فاکتور دیگر تنها فرمانروای سنجش کیفیت نشریات نیست. سه روند اصلی: تنوع شاخص‌ها، استانداردسازی بین‌رشته‌ای و استفاده از داده‌های برخط مسیر آینده را ترسیم کرده‌اند. برای پژوهشگران امروز، درک این تحول نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت برای موفقیت در چاپ مقالات بین‌المللی است.
برای استفاده از خدمت ما در پذیرش مقاله و سپس چاپ مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر کافی است با ایمیل، شماره تماس یا آدرس موسسه پژوهشی اوج دانش ارتباط برقرار کنید.
