چه کسی مالک مقاله شما پس از چاپ است؟

در نظام نشر علمی، پرسشی که تقریباً هر نویسنده و پژوهشگری در مرحله‌ی چاپ مقاله با آن روبه‌رو می‌شود این است: چه کسی مالک مقاله شما پس از چاپ است؟ پاسخ به این سؤال ساده نیست، زیرا به سیاست‌های مالکیت معنوی مجلات، نوع قرارداد حقوق نشر و مدل انتشار بستگی دارد. شناخت دقیق این مسئله، از بروز مشکلات حقوقی و از دست‌رفتن امتیازات علمی جلوگیری می‌کند. در این مقاله با مروری جامع بر دیدگاه‌های جهانی و ایرانی، مدل‌های مختلف مالکیت مقاله پس از چاپ بررسی می‌شود و راهکارهایی برای حفظ حقوق مؤلف ارائه خواهد شد.

چه کسی مالک مقاله شما پس از چاپ است؟

۱. مفهوم مالکیت در نشر علمی

مالکیت مقاله پس از چاپ، ترکیبی از حقوق معنوی و حقوق مادی است. حقوق معنوی به خاطرِ خلاقیت نویسنده ایجاد می‌شود و هیچ‌گاه قابل انتقال نیست؛ در حالی‌که حقوق مادی شامل چاپ، توزیع، فروش و ترجمه است و می‌تواند به ناشر واگذار شود. در واقع، آنچه پس از چاپ معمولاً بین طرفین جابه‌جا می‌شود حق مادی اثر است نه حق معنوی. به همین دلیل، حتی اگر ناشر تمام حقوق انتشار را در اختیار داشته باشد، نام نویسنده باید همیشه حفظ شود.
در مدل‌های سنتی نشر، معروف به «قرارداد انتقال کپی‌رایت»، نویسنده پس از پذیرش مقاله، حقوق نشر را به ناشر واگذار می‌کند و از آن لحظه، ناشر مالک قانونی اثر می‌شود. در این حالت نویسنده برای استفاده‌ی مجدد از مقاله‌ی خود مثلاً برای چاپ در کتاب یا گزارش پژوهشی باید از ناشر اجازه بگیرد.

۲. تفاوت میان مجلات دسترسی آزاد و مجلات سنتی

در مجلات سنتی یا «Closed Access»، مالکیت مقاله پس از چاپ متعلق به ناشر است و خوانندگان تنها با اشتراک یا پرداخت هزینه می‌توانند به متن مقاله دسترسی پیدا کنند. در مقابل، مجلات «Open Access» مالکیت مقاله را نزد نویسنده حفظ می‌کنند و ناشر فقط حق انتشار عمومی را دارد. در این مدل، مقاله تحت مجوزهای Creative Commons منتشر می‌شود؛ این مجوز تعیین می‌کند خوانندگان تا چه حد مجاز به استفاده، ترجمه یا بازنشر مقاله هستند.
به‌عنوان مثال در مجوز CC BY ذکر نام نویسنده الزامی است ولی هر فرد می‌تواند مقاله را بازنشر کند. در مجوز CC BY-NC، استفاده‌ی تجاری ممنوع است. انتخاب نوع مجوز باعث می‌شود نویسنده بتواند میزان کنترل خود بر مقاله را مشخص کند.

۳. وضعیت مالکیت مقاله در ایران

در ایران، طبق آیین‌نامه‌ی اخلاق در پژوهش وزارت علوم، حق معنوی مقاله همواره متعلق به نویسنده‌ی اصلی است. اما حق مادی ممکن است طبق قرارداد به مجله یا ناشر منتقل شود. در بسیاری از مجلات داخلی، در انتهای مقاله یا در راهنمای نویسندگان ذکر می‌شود که پس از چاپ، نویسنده نمی‌تواند متن را در جای دیگری منتشر کند مگر با اجازه‌ی سردبیر. این بندها جنبه‌ی حقوقی دارند و برای حفظ نظم نشر علمی لازم‌اند.
نکته‌ی مهم آن است که طبق قانون حمایت از حقوق مؤلف و مصنف در ایران، هیچ انتقالی نمی‌تواند اعتبار نویسندگی را حذف کند. حتی اگر نویسنده تمام حقوق اقتصادی اثر را واگذار کند، نام او باید در مقاله باقی بماند. در دعاوی حقوقی مربوط به چاپ مقاله، همین بند پایه‌ی استدلال قضایی محسوب می‌شود.

۴. حقوق نویسنده در سطح بین‌المللی

مطابق «پیمان برن»، آثار علمی از لحظه‌ی خلق، بدون نیاز به ثبت رسمی، تحت حمایت جهانی کپی‌رایت قرار دارند. این پیمان تأکید می‌کند که مؤلف همواره مالک معنوی اثر است، مگر آنکه با قرارداد مشخص حق نشر را واگذار کند. ناشران بزرگ مانند Elsevier، Springer و Wiley برای هر مقاله، از نویسنده می‌خواهند فرم «Copyright Transfer Agreement» را امضا کند تا انتقال قانونی انجام شود.
در مجلات بزرگ، این فرم مشخص می‌کند آیا نویسنده می‌تواند نسخه‌ی اولیه (preprint) را در وب‌سایت دانشگاه خود منتشر کند یا خیر. بعضی مجلات مانند Nature چنین اجازه‌ای می‌دهند، ولی نسخه‌ی نهایی باید فقط از طریق مجله قابل مشاهده باشد.

۵. تمایز میان داده‌های پژوهش و متن مقاله

یکی از اشتباهات رایج میان پژوهشگران این است که داده‌های پژوهش را بخشی از مالکیت مقاله می‌دانند. در واقع داده‌ها ممکن است متعلق به مؤسسه یا تأمین‌کننده‌ی مالی پروژه باشند. بنابراین مالکیت داده با مالکیت مقاله یکی نیست. بسیاری از سازمان‌های پژوهشی، مانند مؤسسه‌ی ملی سلامت آمریکا (NIH)، الزام دارند داده‌ها را در دسترس عمومی قرار دهند، حتی اگر مقاله‌ی مرتبط با آن‌ها دارای حق نشر محدود باشد.

۶. پیامدهای عملی انتخاب نوع مالکیت

انتخاب اشتباه مدل مالکیت ممکن است در آینده دست نویسنده را برای استفاده‌ی مجدد از اثر ببندد. برای مثال، اگر شما مقاله‌ای را در مجله‌ای ارسال کنید که کپی‌رایت را کامل منتقل می‌کند، نمی‌توانید همان متن را در گزارش تحقیقاتی یا فصل کتاب استفاده کنید مگر با اجازه‌ی کتبی ناشر. در مقابل، اگر مقاله در مدل Open Access چاپ شده باشد، چنین محدودیتی وجود ندارد و حق نشر همچنان نزد شما باقی می‌ماند.
از این جهت، آگاهی از نوع قرارداد قانونی هنگام ارسال مقاله ضروری است. سایت‌هایی مانند SHERPA/RoMEO یا پایگاه Elsevier Author Rights ابزارهایی رایگان ارائه می‌کنند تا نویسندگان بتوانند قبل از ارسال مقاله از وضعیت مالکیت در مجله‌ی مورد نظر مطلع شوند.

۷. رویکرد جدید اروپا در حفظ حقوق مؤلف

در سال‌های اخیر، اتحادیه‌ی اروپا سیاستی تحت عنوان «Right Retention Strategy» را به اجرا گذاشته است. بر اساس این رویکرد، پژوهشگران باید حق حفظ مالکیت اثر خود را حتی پس از چاپ در مجله‌های تجاری داشته باشند. نهادهایی مانند European Research Council این سیاست را الزامی دانسته‌اند تا دسترسی آزاد به دانش علمی به خطر نیفتد. این مدل باعث می‌شود پژوهشگر بتواند مقاله‌اش را در پلتفرم‌های علمی بدون موانع حق نشر بازنشر کند.

۸. اخلاق پژوهش و حفظ اعتبار علمی نویسنده

رعایت حقوق مالکیت مقاله بخشی از اخلاق پژوهش است. هر نوع بازنشر یا کپی‌برداری بدون اجازه می‌تواند منجر به لغو مقاله و خروج آن از پایگاه‌های معتبر مانند Scopus یا Web of Science شود. برخی نویسندگان ناخواسته همان متن را در دو مجله منتشر می‌کنند و بدون توجه به قرارداد نشر اولیه، با مشکلات جدی مواجه می‌شوند. آگاهی از مدل مالکیت، علاوه بر حفظ حقوق، اعتبار علمی نویسنده را نیز تثبیت می‌کند.

۹. مالکیت در نشر دیجیتال و مقالات چندرسانه‌ای

در دنیای امروز، بسیاری از مقالات شامل نمودارهای تعاملی، فایل‌های صوتی یا داده‌های تصویری هستند. ناشران این بخش‌ها را معمولاً جدا از متن مقاله در نظر می‌گیرند و حقوق هر یک را به‌صورت مستقل تعریف می‌کنند. بنابراین نویسنده باید در قراردادش مشخص کند که مالکیت فایل‌های ضمیمه، نمودارها و تصاویر را نیز حفظ می‌کند. در غیر این صورت، ممکن است تنها مالک متن اصلی مقاله باشد.

جمع‌بندی

پاسخ به سؤال اصلی این مقاله روشن است: مالک واقعی مقاله پس از چاپ کسی است که قانوناً صاحب حقوق انتشار آن باشد. اگر قرارداد انتقال کامل امضا شده باشد، ناشر مالک است؛ ولی اگر مجوز انتشار محدود صادر شده باشد، نویسنده مالک باقی می‌ماند. آگاهی از تفاوت مدل سنتی و دسترسی آزاد، مطالعه‌ی دقیق فرم‌های حقوقی و شناخت مجوزهای Creative Commons مهم‌ترین ابزار برای حفظ مالکیت علمی پژوهشگران هستند.
دانش و آثار علمی سرمایه‌های فکری هر مؤلف‌اند و بی‌توجهی به جنبه‌ی حقوقی چاپ مقاله می‌تواند این سرمایه را به‌آسانی از دسترس او خارج کند. هر پژوهشگر حرفه‌ای باید پیش از ارسال مقاله بداند کدام بند از قرارداد چاپ، مالکیت اثرش را تعریف می‌کند و چگونه می‌تواند آن را حفظ کند.

برای استفاده از خدمت ما در پذیرش مقاله و سپس چاپ مقاله علمی پژوهشی در مجلات معتبر کافی است با ایمیل، شماره تماس یا آدرس موسسه پژوهشی اوج دانش ارتباط برقرار کنید.